Iako visoki zvaničnici Turske na deklarativnom nivou priznaju genocid u Srebrenici, na institucionalnom nivou do toga nikada nije došlo.

Usvajale su se neobavezujuće i pravno irelevantne deklaracije kojima se osuđuje genocid, ali ova država nikada nije usvojila zakon o negiranju genocida u Srebrenici. To nije neka nova stvar, koja je došla s Erdoanovom strankom, nego samo kontinuitet državne politike Turske. 

Ipak, zadnji put su predstavnici Erdoanove vladajuće AKP partije odbili taj prijedlog dok ga je opoziciona CHP partija  prihvatila.

Razlog za to je tzv. "Armensko pitanje" ili genocid, u ovisnosti od interpretatora, a koje označava zločine koje je počinila vlast Osmanskog Carstva uz pomoć lokalnog stanovništa u 1. svjetskom ratu i time gotovo u potpunosti dovela do istrebljenja Armena s tih prostora, kako zbog samih zločina, tako i zbog migracija tog stanovništva radi straha od zločina. Ove zločine su sve vlasti u Turskoj relativizirale i minimizirale, a pretpostavlja se da bi institucionalnim priznanjem genocida u Srebrenici se otvorilo i pitanje zločina nad Armenima.

Zločini nad Armenima se nisu desili "preko noći“ i spontano, nego kao i za sve masovne zločine potrebni si dugogodišnja indoktrinacija i dublji uzroci.

Historijat – nacionalno buđenje u 19. stoljeću

Osmansko Carstvo se u 19. stoljeću i dalje nalazilo na sva tri kontinenta Starog svijeta - Aziji, Africi i Evropi, ali je doživljavalo kontinuirane gubitke.

- Uzroci slabljenja Osmanskog Carstva brojni su i višeslojni. U srednjem su vijeku osmanska nauka i tehnologija u mnogočemu bile naprednije od evropske zbog uspješne sinteze evropskih tehnoloških noviteta s orijentalnim (arapskim) intelektualnim ostavštinama poput matematike i filozofije. Tokom 18. i 19. stoljeća nauka i obrazovanje postaju jedan od uzroka kriza unutar Carstva, jer su mnogi aspekti istih postali u velikoj mjeri dogmatični i konzervativni te se, kao takvi, nisu mogli nositi s modernizacijskim procesima koji su nezaustavljivo prodirali u Osmansko Carstvo iz Evrope. Ovo je direktno uticalo i na ekonomsku situaciju, jer se nove proizvodne metode i oblici privrede, koji su obilježili evropsku historiju 18. i 19. stoljeća, nisu na vrijeme preuzele niti integrirale u zaostale, novovjekovne proizvodne metode i dobrim dijelom još uvijek feudalni ekonomski sistem Carstva – navodi se u „Povijest 15: Kolinijalna carstva i imperijalizam“, djelu grupe autora.

Tako velika država osim vanjskih problema sa velikim silama, koje su vidjele potencijal za osvajanjem teritorija „bolesnika sa Bosfora“, kako su ih zapadne sile nazvale, imala je ozbiljne i unutrašnje probleme zbog fenomena nacionalnog buđenja. Pobune se dešavaju najviše na Balkanu, ali i kod armenskog stanovništva, koje se našlo podjeljenim granicom Osmanskog carstva i Ruskog carstva nakon rusko – turskog rata iz 1828. – 1829. godine. Kako se na jednoj strani kao produkt nacionalnog buđenja javlja panislamska ideja kao zvanična državna, tako se i kod Armenaca javljaju ideje za većom autonomijom i boljim položajem unutar Osmanskog carstva, pa se tako dolazi i do pojma „armenskog pitanja“, a „armensko pitanje postalo je sastavnim dijelom takozvanog ”istočnog pitanja”, gdje je ”pitanje” zapravo diplomatski eufemizam za definiranje stanja učestalih sukoba između turske države i njezinih manjina, makedonske, grčke, srpske, albanske i armenske, navodi Bruneteu u „Stoljeću genocida“.

Osim religijskih razlika, između većinskog muslimanskog stanovništva i Armenaca kao pravoslavaca, postojale su i druge razlike prije svega ekonomskog karaktera. Armenci su u 19. stoljeću uspjeli da ostvare ozbiljan ekonomski razvoj i važili su uglavnom za bogato stanovništvo u vremenu kad je ekonomija države stagnirala, čime se produbila mržnja prema Armencima. Svoj interes u Armencima je vidjelo i Rusko carstvo, koje je davalo podršku pokretima za autonomiju. Vezivno tkivo svih Armenaca je Armenska apostolska crkva, koja se smatra pokretačom nacionalnog buđenja, ali treba naglasiti da je ona uglavnom zagovarala mirna rješenja kroz razgovore sa vlastima u Istanbulu, zbog čega su često i kritikovani od strane Armenaca.

Hamidijski masakri

Sve veće nezadovoljstvo Armencima u Osmanskom carstvu se dešava nakon poraza Osmanlija u rusko – turskom ratu iz 1877. – 1878., nakon kojeg Osmansko carstvo gubi veliki dio teritorija. Armenci nakon toga nemaju jednak tretman i zbog toga 1890. godine izbija ustanak u želji za sprečavanjem povećanja poreza i u želji za većom autonomijom. Kao rezultat toga od strane vlasti se vrše Hamidijski masakri, a „Hamidijski masakri" ili Armenski masakri između 1894. i 1896. godine odnose se na masovno ubijanje armenskog stanovništva koje je provelo Osmansko Carstvo pod vodstvom Abdula Hamida II, zvanog Crveni sultan.

- Napetost koja izbija u distriktu Sasuan, gdje su se Armenci pobunili zbog nepravedne fiskalne politike, završava intervencijom osmanske vojske, potpomognute kurdskim milicijama hamidijama, s nekoliko hiljada mrtvih. Bio je to prvi u nizu masakra, kojima je osmanska vlast htjela umiriti Armence. Nakon toga dogodio se masakr u Istanbulu 1895., kada na protestima traži ispunjenje obećanja o reformama glede položaja armenske zajednice, intervenira vojska, kojoj se pridružuju muslimanski studenti na poticaj ministra unutarnjih poslova. Od 30. septembra do 3. oktobra Istanbul je bio poprište strašnih zločina nad armenskim ženama, djecom i starcima, koji su utočište potražili uglavnom u crkvama. Slični događaji su se odigrali i u drugim anadolskim gradovima, kao u Bitlisu, Vanu i Karaputhu. Za ove zločine nad armenskim stanovništvom, osmanska vlast je uglavnom koristila kurdske milicije, koje je naoružavala. U nekim slučajevima nasilje se događalo i izvan kontrole državnih vlasti, ali u drugim slučajevima, kao u tragičnom stradanju u Urfi gdje je u crkvi zapaljeno 1.500 Armenaca, uglavnom žena i djece, odgovornost je bila državnih vlasti. Ne zna se tačan broj stradalih u ovim masakrima. Cifre se kreću od 100.000 do 300.000 mrtvih i oko 200 000 ranjenih. Mnoštvo je spaljenih crkava i samostana i ispražnjenih sela – navodi Marinko Pejić u „Kršćani u zemljama islama“.

"Smanjenje pučanstva"

Abdul Hamid II je opisao događaj kao „smanjenje pučanstva“.

Samim opisom stvari kao takvih uočava se da vlast nije uopšte nastojala prikrivati svoju ulogu u tome, niti za problematične činove optuživati neke odmetnike, kao što to inače biva, nego je prihvatila svoju odgovornost i u svojim činovima nije vidjela ništa sporno. Tako se uočava otvorena institucionalna mržnja prema jednoj grupi, koja se prenosila i stanovništvo.

Zbog toga „posvuda raste tolerancija na nasilje prema Armencima, koji od „vjerne nacije“ (milet sadiqa) postaju „prokleta rasa“ koja zaslužuje uništenje“, piše Marinko Pejić.

Važno je pomenuti i utjecaj Mladoturaka, nacionalne ideje slične onim na Zapadu, kojim utjecaj jača krajem 19. stoljeća. Nakon puča u Carigradu i svrgavanja sa vlasti Abdul Hamida II na čelo države dolazi Partija Jedinstva i Progresa. U početku se njihove ideje nisu puno razlikovale od nekadašnjih sultanovih, ali brzo se okreću nacionalnoj ideji turcizma, koju su zagovarali Mladoturci. Zbog tih promjena vlasti i kontinuiranih tenzija između različitih grupacija počinje propagiranje da se sprema ustanak u Adani od strane Armenaca, koji su činili značajan broj stanovništva u tom religijski podijeljenom gradu. Kao rezultat toga dolazi do ubijanja između 15 000 i 30 000 Armenaca.

- Iako se ne može reći da je vodstvo Mladoturaka sudjelovalo u masakru i da je to bio planirani događaj, razlika između službenih i neslužbenih brojaka o stradalima dokazuje kako je novi mladoturski kabinet nastojao zataškati događaj ili barem umanjiti njegov značaj zbog sudjelovanja članova mladoturskog kabineta u masakru. Sam događaj uvelike je narušavao njihovu sliku kakvu su nastojali stvoriti u javnosti - sliku zagovaratelja jednakosti svih građana Carstva, navodi Igor Despot.

„Kampanja“ protiv Armenaca se nastavlja i u narednim godinama i kulminaciju doživljava za vrijeme 1. svjetskog rata.

Zločini u 1. svjetskom ratu

U decembru 1914. Osmanlije ratuju protiv svojih starih neprijatelja Rusa kod Sarikamiša na Kavkazu. Kao i u nekoliko prethodnih ratova Rusija izlazi kao pobjednik. Nakon toga počinje ono što mnogi kvalificiraju i kao genocid. Osmanska vlada za poraz okrivljuje Armence i proglašava ih izdajnicima. Početkom 1915. godine počinje demobilizacija vojnika Armenaca, te oduzimanje imovine Armencima.

- U aprilu 1915. uhapšena je većina armenskih intelektualaca u Istanbulu, odvedeni u unutrašnjost i tamo ubijeni. Po manjim grupama je strijeljano 300.000 armenskih redovnih vojnika (kršćanima je bilo ponovno otvoreno služenje vojnog roka). U gradovima sistemski se odvode armenski svećenici i ugledniji građani, zatvaraju ih, muče i ubijaju. Mnoštvo naroda se deportira pod izgovorom premještanja u sigurnije zone, i tamo gdje nikakvih ratnih sukoba nije bilo. Počinje deportacija u pustinju, koja nema precizne destinacije. Po nekim procjenama deportirano je oko dva miliona ljudi, od kojih su većina umrli od gladi i iscrpljenosti u pustinji, piše Marinko Pejić.

Postojanje 25 koncentracionih logora pokazuje da nije namjera bila da se samo Armenci sklone na područja daleko od ratnih dešavanja, nego da se daleko od očiju javnosti mogu činiti sistemski zločini nad malobrojnim stanovništvom koje je uopšte uspjelo da preživi iscrpljujuće deportacije.

Specijalni ured otomanske vlade, Teškilat-i Mahsusa, osnovan 1911. godine, bio je jedan od najvažnijih organa u organiziranom pokolju armenskog stanovništva. Izbijanjem Prvog svjetskog rata, navedeni ured postaje "vlada u vladi" bez potrebe za odobrenjem za djelovanje. Godine 1915. organizacija sudjeluje u puštanju najozloglašenijih kriminalaca iz turskih zatvora u svrhu pratnje armenskih deportacijskih kolona. Isti su ljudi bili poticani na ubojstva, silovanja, krađe i različite brutalnosti nad prognanicima.

- U genocidu je stradalo oko milion i po ljudi, još neprecizirani broj Armenaca je prisilno islamiziran. Preživjelo je oko 500 000, spašenih djelomično od strane arapskih žitelja Turske, a neki su uspjeli prebjeći u ruski dio Armenije ili u Siriju. Genocid je izbjegao i jedan dio Armenaca iz Istanbula, jer su bili preblizu stranih ambasada – tvrdi Marinko Pejić.

Konflikt bilo teško izbjeći

Nacionalno buđenje kod Armenaca nije bilo ništa drugo nego produkt ideja tog vremena, koje su sa određenim kašnjenjem došle sa Zapada, ali i Mladoturci nisu bili ništa drugo nego produkt istih ideja Zapada. S obzirom da su se ideje Armenaca i zvanične vlade bile potpuni antagonizmi, konflikt, naročito sa aspekta vremenskog konteksta, nije nešto što se moglo tako lako izbjeći. Naravno, to uopšte ne opravdava uopšte razmjere zločina, niti metode za kojim je zvanična vlast u Osmanskom carstvu posezala.

Pitanja na koje se ne može dati sa sigurnošću odgovor, ali koja se svakako često spominju su „Da li se zločin mogao izbjeći?“ i „Da li bi došlo do ovih razmjera zločina da nije bilo 1. svjetskog rata?“