Preporuka za strance uvijek je ista: Kastel, ćevapi, Vrbas i žene. Ali, Banja Luka je mnogo više od toga, a taj “višak”, na koji niko skoro i ne obraća pažnju, krije se u njenom centru, duž Carskog druma, od Narodnog pozorišta Republike Srpske do nekadašnje mljekare.  

Na tom potezu, koji jedva da je dug 1.500 metara, smješteno je desetak veleljepnih vila po kojima je grad na Vrbasu već odavno poznat.

Urbanistički razvoj

Carski drum u potpunosti je pod drvećem i danas je taj dio Banje Luke pod zaštitom države, i to sa punim pravom. Sadnja kestena i lipa počela je 1882. godine, a u hladu ovih stabala odmaraju se vile izgrađene za vrijeme austrougarske vladavine, kao i mala željeznička stanica, poznatija kao “Stanica Carski drum”.

Dolaskom Austro-Ugarske na tom potezu napravljena je aleja, duž koje su za potrebe austrougarskih činovnika izgrađene vile s ograđenim, ozelenjenim dvorištima.

- Sa svojim starim drvoredima, kulturno-historijskim spomenicima i vilama, Carski drum predstavlja oličenje grada i on je umnogome odredio urbanistički razvoj Banje Luke na ovom prostoru. Mi smo se na vile naviknuli, svakog dana prolazimo pored njih i kao da smo zaboravili da im se divimo - kaže za “Avaz” književnik Tihomir Levajac, koji decenijama piše o Banjoj Luci, njenim alejama i drvoredima.

Vile se nalaze u aleji koju je stvorio general Alfred fon Jelson. Pod njegovim rukovodstvom je uz glavne banjalučke ulice do 1885. godine zasađeno 17 kilometara drvoreda sa skoro 4.700 stabala.

Dvorišta i ograde

- Aleje i vile koje su nastale u austrougarsko doba, predstavljaju Evropu u Banjoj Luci. To su primjeri predivne arhitekture. U njima su se godinama nalazili konzulati stranih zemalja, a danas, zapravo, niko i ne zna ko su njihovi stvarni vlasnici. Veliki broj vila se prodaje, a njihova vrijednost na tržištu je višemilionska - ističe Levajac.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH proglasila je nedavno ovu ambijentalnu cjelinu, koju čini deset vila s ozelenjenim dvorištima i ogradama, nacionalnim spomenikom BiH.

Neizvjesna sudbina “Pascola” 

Jedina banjalučka vila o kojoj niko ne vodi računa i koja godinama propada je vila “Pascolo”. 

Njen projektant nije poznat, ali spada u red luksuznih stambenih objekata s vrtom, građenim u periodu između dva svjetska rata. 

Nakon Drugog svjetskog rata, u vili su nastavili živjeti nasljednici Emerihija Paskola (Emerichio Pascolo), dok su ostali posjedi nacionalizirani. Od 1992. djelimično je promijenjena namjena objekta, a sve do 1999. tu je bilo konzularno predstavništvo.