Ko god posmatra naš javni život i ako se malo više koncentrira na njegovu prirodu, sadržinu i posebno na kvalitet, zapazit će da zapravo mi i nemamo inteligenciju u pravom smislu te riječi.

Mi imamo određene organizacije ili skupove ljudi koji sebe deklariraju da su intelektualci, ali čiji rezultati rada ne opravdavaju takvu kvalifikaciju.

Najbolje se to može osjetiti u činjenici da u političkom životu, gdje intelektualni moment igra veliku ulogu s obzirom na činjenicu da traži vrlo precizne analize i definicije stvari, nalazimo često da intelektualni sloj igra određenu ulogu, ali da ta uloga nema efekt koji bi trebala da ima, tj. da ono što ona proizvede ne djeluje na javno stanje, na društvene odnose, na politička kretanja, na ponašanja ljudi kako bi to trebalo očekivati.

Mišljenje učenjaka

Naime, u cijelom modernom svijetu, posebno u Evropi otkako je u javnom životu intelektualni moment počeo da igra veliku i značajnu ulogu, uvažavalo se mišljenje učenih ljudi, onih koji nešto znaju i koji su kvalificirani da definiraju stvari.

S jedne strane, takvi stavovi su uvažavani od običnih ljudi, od ljudi koji konzumiraju mišljenja iz javnih glasila i iz onoga što se javno saopćava, i ne samo javnih glasila u modernom smislu riječi, nego i onih javnih saopćenja koja su nekada dolazila iz institucija intelektualnog karaktera kao što su univerziteti, akademije ili neka druga intelektualna udruženja.

Dakle, uvažavanje takvih stavova i vođenje računa o tome da se u ocjeni stvari, ocjeni ljudi, ocjeni situacija i stanja uzima u obzir to šta je rekao određeni intelektualac, određena intelektualna grupa ili institucija, predstavljalo je vrlo značajan faktor javnoga života.

S druge strane, oni koji su bili predmet ocjena intelektualnog faktora, tj. oni o kojima su intelektualci ili o kojima je intelektualna sfera definirala određeno mišljenje, izrazila stav, morali su voditi računa o tome kakvi stavove su formulirale intelektualne institucije ili pojedinci u njima. Tako je s obzirom na činjenicu da je intelektualni svijet nastao na taj način što se podijelio u odnosu na onaj pragmatički i praktički politički. Naime, intelektualci su se udružili u institucije kao što su univerziteti ili akademije, za koje je bilo karakteristično stanovište autonomije, odnosno slobode u odnosu na stavove, bilo duhovne, bilo svjetovne vlasti.

Svaki intelektualni autoritet, svaka intelektualna organizacija koja je imala svoj identitet definirala je sebe sa stanovišta autonomije prema stavovima političke i duhovne vlasti, odnosno tvrdila je da ona odgovara samo autoritetu istine, a ne autoritetu socijalne, duhovne ili političke moći.

Takva podjela među autoritetima koji su djelovali u javnom životu omogućavala je da intelektualni faktor ima ne samo slobodu da proizvodi svoje stavove i da definira svoje mišljenje nego i mogućnost da bude zaštićen od svake moguće sile koja dolazi iz sfere vladavine, odnosno bilo one svjetovne, bilo one duhovne.

Ono što je karakteristično bilo za prve univerzitete koji su u Evropi nastojali je da je univerzitet sebe definirao kao udruženje doktora i magistara čiji je zadatak da poštuju istinu iznad svega i da osiguraju autonomiju isticanja istine u odnosu na nosioce autoriteta duhovne ili političke moći. To je izraženo u stavu da su univerziteti svojim statutima definirali pravo univerziteta da izda zabranu dolaska na univerzitet i djelovanja nosilaca političkih i duhovnih autoriteta i moći. 

Naprimjer, u Francuskoj kralj nije imao pravo da po svom nahođenju dolazi na Univerzitet Sorbonu, posjećuje taj univerzitet ili da drži govore, daje upute i postavlja zahtjeve, nego je morao zatražiti odobrenje i saglasnost savjeta – senata, članova Univerziteta, da može da posjeti, izrazi svoje mišljenje, zahtjev, želju, odnosno što misli da je potrebno, na što ima pravo u odnosu na intelektualni autoritet. Također, to se odnosilo i na nadbiskupa Pariškog, koji također nije imao pravo da po svome nahođenju dolazi na Univerzitet Sorbonu i da tamo izlaže svoje mišljenje, zahtjeve i svoje kritike, itd., nego je morao uvijek da zatraži saglasnost Senat Univerziteta, da izloži svoje mišljenje pred skupom članova Univerziteta, odnosno doktora i magistara.

Izgradnja kulture u cjelini

Taj odnos koji je uspostavljen između intelektualnog, duhovnog i svjetovnog autoriteta, koji potiče iz prava naslijeđa vladavine, je nešto što je jedna velika tekovina ukupne ljudske kulture, posebno evropske, koja je omogućila izgradnju evropske demokratske kulture u cjelini. 

Toga danas, međutim, kod nas nema. Kod nas se intelektualne institucije kao što su univerziteti podvrgavaju direktnoj upravi državnih institucija, drugo, same intelektualne institucije se identificiraju i podvrgavaju utjecaju autoriteta političke moći dopuštajući da funkcioniraju kao prenosioci zahtjeva, mišljenja i stavova političkih autoriteta.

To se danas vidi jasno u našem životu, zbog čega stavovi intelektualaca nemaju više ni snagu, ni moć, ni značenje koje su nekada imali.

Evo, posljednjih dana imali smo cijelu jednu kanonadu izdavanja rezolucija i stavova raznih intelektualnih institucija i udruženja, koje su ostale bez ikakvog odjeka. Pretvara se jednostavno u jednu igru u kojoj se manifestira intelektualna moć kao moć da se replicira, ali bez ikakvog utjecaja na stvarna zbivanja.

Zbog toga je, naravno, potrebno da se osnaži, da se obnovi, da se osiguraju sloboda i autonomija intelektualnih institucija i prava nosilaca intelektualnih funkcija u javnome životu, a bez ikakve podređenosti političkim ili vjerskim faktorima, kako je to kod nas danas uobičajeno.