Riječ vrbanja javlja se u dvije značenjske verzije. U jednoj je to toponim koji označava jedno mjesto, odnosno lokalitet, a u ovom slučaju se radi o naselju Vrbanja, koje se nalazi na putu Banja Luka - Kotor Varoš desetak kilometara udaljenom od Banje Luke, odnosno od nekadašnje Malte koja se nalazila kod Rebrovačke crkve.  

Druga verzija značenja riječi vrbanja odnosi se na hidronim, jer ta riječ označava jednu rijeku koja izvire iz podnožja planine Vlašić, teče prema Kotor-Varoši, a od Kotor-Varoši preko Čelinca stiže do Banje Luke, gdje se u samom centru grada ulijeva u rijeku Vrbas.

Nastanak naselja

Ostavit ćemo sada po strani hidronim Vrbanja, mada je uz tu rijeku koja teče kroz ravnice i za razliku od Vrbasa postaje vrlo rano relativno topla, vezano dosta zanimljivih stvari i doživljaja mladih ljudi. Oni su tu dolazili da se kupaju prije nego što bi nastupila sezona kupanja u Vrbasu.

Naša pažnja koncentrirana je na vrlo lijepo slikovito naselje izgrađeno s obje strane rijeke Vrbanje.

Prva zanimljivost odnosi se na sastav stanovništva Vrbanje koje je bilo čisto muslimansko. Činjenica karakteristična za samu Banju Luku jeste da je u njoj uvijek bila velika koncentracija muslimana. Oni su sve do novijeg doba, odnosno praktično do zemljotresa koji se dogodio 1969. godine, sačinjavali većinu gradskog stanovništva, te je ta većina bila i ostala stabilna, a prva veća naselja u kojima su živjeli muslimani nalazila su se oko 50 kilometara od Banje Luke.

Možda je najbliže takvo naselje bio Kotor-Varoš, 38 kilometara udaljen od Banje Luke. No, ostali gradovi kao što su Prnjavor, Bosanska Gradiška, Prijedor, Sanski Most, Mrkonjić-Grad (Varcar-Vakuf) udaljeni su od Banje Luke uglavnom oko 50 kilometara.

Kad bi neko stavio jedan krak velikog šestara u centar Banje Luke, a drugi u neku tačku udaljenu 50 kilometara od toga centra i napravio kružnicu, našao bi na obodu te kružnice navedene gradove u kojima je živio ili i danas živi veliki broj muslimana. Između kružnice i njenog centra nema većih muslimanskih naselja, dok su oko Banje Luke naselja Ponir i Vrbanja s čisto muslimanskim stanovništvom.

Druga činjenica koja karakterizira naselje Vrbanju jeste njegov nastanak.

Smatra se da je to naselje nastalo tako što je jedna jedinica, autor ne zna o kakvoj i kojoj se jedinici radilo, osmanske vojske imala logor na tom području te da su se vojnici ženili djevojkama iz okoline. Kad je došlo vrijeme da se osmanska vojska povuče iz Bosne, a to je bilo u vrijeme austrijske okupacije, vojnici su zbog rodbinskih odnosa s lokalnim stanovnicima odbili da se povuku i tako su stvorili naselje koje je s više aspekata veoma zanimljiva pojava.

Između naselja Vrbanja i Banje Luke pruža se ravan prostor koji se sastoji od livada i njiva, uglavnom u vlasništvu nekih banjalučkih porodica, pa se tako razvio vrlo živ odnos i komunikacija između mnogih tih porodica i stanovnika Vrbanje koji su radili na zemlji tih Banjalučana.

Autoru je poznato da su dvojica njegovih komšija, Mehaga Hadžiselimović i Hajrudin Čejvan imali na tom prostoru velike komade obradivog zemljišta, jer je imao priliku da odlazi na njihove livade i njive, a inače je znao da mnoge porodice iz Banje Luke održavaju vrlo prisne odnose i sarađuju s mnogim porodicama iz Vrbanje.

Samo naselje je bilo uređeno kao mala kasaba. Imalo je malu čaršiju, a oko čaršije i s obje strane rijeke nalazile su se kuće koje nisu bile ušorene, nego su oko njih, izuzimajući čaršiju i glavnu cestu, bili zasadi bašči i voćnjaci, tako da je urbana struktura naselja Vrbanja bila specifična. Ona se razlikovala od uobičajene urbane strukture naših sela.

Osim toga, usred sela bila je brana koja je skretala vodu na mlin, što je bilo slično onim mlinovima karakterističnim za Banju Luku. Tako nešto niste mogli naći ni u jednom selu na području šire Bosanske krajine.

Privreda i život ljudi stanovnika Vrbanje odvijao se na osnovu njihovog angažmana na gradnji željezničke pruge Banja Luka - Kotor Varoš, koja je bila prva sekcija planirane i trasirane željezničke pruge Banja Luka - Doboj, a koja je trebala da ide preko Kotor-Varoši, Maslovara i Vrbanje, zatim da prelazi iz sliva Vrbanje u sliv Usore i da prolazi kroz Teslić i Tešanj sve do Doboja, kako bi postojeća pruga Doboj - Teslić bila povezana sa prugom u izgradnji Banja Luka – Kotor-Varoš s pretpostavkom za konačno rješenje i izgradnju pruge Banja Luka - Doboj.

Druga vrsta djelatnosti je bila njihov angažman u Silosu i Mlinu koji su bili izgrađeni na ulazu u naselje Vrbanja. Najvažnija aktivnost stanovnika Vrbanje sastojala se u angažmanu u industriji drveta, odnosno sječi drveta u obližnjim šumama posebno u Crnom vrhu i u poljoprivredi.

Vrbanjci su bili izvrsni vrtlari, odnosno proizvođači povrća, a najpoznatiji u vrijeme koje je poznato autoru bio je u svojoj Banjoj Luci poznat Meho Vrbanjac koji je kao baštovan obrađivao veliku baštu i od koga su mnogi Banjalučani učili kako se obrađuje zemljište.

Privredna djelatnost

Ono što je posebno specifično za privrednu djelatnost Vrbanjaca sastojalo se u činjenici da su oni naročitu pažnju posvećivali odgajanju nasada jabuka koje su nazivane divljake. Svaka kuća u Vrbanji imala je nasad takvih jabuka. Divljake su jabukova stabla koja obilno rađaju plodove sitnije nego što su uobičajeni plodovi jabuke, a njihova glavna karakteristika sastojala se u tome što su ti plodovi bili izuzetno kiseli i trpki te nisu bili za uobičajenu upotrebu voća.

Vrbanjci su te jabuke gnječili i iz njih cijedili karakterističan sok tako specifičnog kiselog okusa koji su onda na određeni način pripremali tako što su se neki elementi tečnosti taložili, a čisti sok prelijevao u posebne fučije, gdje je postojao i sazrijevao neko vrijeme, a zatim su ga Vrbanjci prodavali.

U Banjoj Luci je nekada bila uobičajena slika da se ujesen u mahalama pojavljuju Vrbanjci, vodeći konje na čijim su samarima bile natovarene fučije, a oni su uzvikivali: „Jabukovo sirće, jabukovo sirće!“ Tako su obavještavali građane da mogu kupiti koliko god žele tog veoma prijatnog i ljekovitog sirćeta koje je služilo ne samo za namakanje obloga kod skidanja temperature nego u raznim dozama i pomiješano s nekim drugim dodacima i kao napitak koji je pozitivno utjecao na krvni pritisak i na regulaciju stomačnih i bubrežnih tegoba.

Vrbanjci su bili, dakle, aktivni i neovisni sa svojom ekonomijom, odnosno kao proizvođači velikih količina jabukovog sirćeta.

Uz to, bili su i veoma gostoprimljivi ljudi pa je pisac imao više puta priliku da u društvu svoje porodice i s drugim porodicama koje su imale vezu s Vrbanjcima odlazi u Vrbanju u posjete. Tamo smo primani veoma dobro, a ono čega se sjećam kao osobitog specijaliteta bio je, kako Vrbanjci govore, burek s gljivama. To je pita s gljivama u kajmaku koja je bila veoma ukusna sa specifičnim mirisom i bila je kulinarski specijalitet.

Naravno, oni su pored uobičajene kahve i slatkog napitka servirali i svoju verziju šerbeta s jabukovim sirćetom.

Isto tako, bili su to ponosni ljudi, držali su do svog ugleda, kako u oblačenju tako i u ponašanju i držanju do svih običaja koje im je njihova tradicija i vjera nalagala.

I to se pokazalo veoma jasno tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu kad su se Vrbanjci u velikom broju, za razliku od nekih drugih stanovnika okoline, priključili Armiji Bosne i Hercegovine i ratovali u snagama Alagićevog korpusa te učestvovali i u pokušaju da se oslobodi Kotor-Varoš, kao i u kasnijim borbama.

Oni su prvi obnovili svoju srušenu džamiju koju su izgradili nekoliko godina prije agresije, a i danas su vrlo aktivni u odbrani interesa Bošnjaka u institucijama vlasti u kojima učestvuju u Banjoj Luci.